اثرات بازی بر رشد کودکان

      بازی باعث می شودتا نظام های ارگانیک بدن از قبیل دستگاه گردش خون، گوارش، تنفس، بافت استخوانی، غدد داخلی و عصبی به صورت همآهنگ رشد و توسعه یابند. میزان همآهنگی در رشد بدنی انسان متناسب با میزان فعالیتی است که شخص انجام می دهد. هر چه فعالیت جسمی و ذهنی شخص متناسب تر باشد، همآهنگی میان نظام های ارگانیکی بدن نیز مناسب تر خواهد بود. نظام ارگانیکی بدن در زمان های مختلف فعالیت های گوناگونی را ایجاب می کند و این امر به خاطر سرعت تغییراتی است؛ که در هر مرحله از زندگی انسان در نظام خاص بدن اتفاق می افتد. به طور مثال، استخوان کودکان در سنین پنج تا هفت سالگی نرم و قابل انعطاف است. بدن آن ها شروع به شکل گرفتن کرده و به سرعت رشد و نمو می کند. بدین ترتیب که در ابتدا عضلات بزرگ بدن رشد می یابند، لذا کودک در انجام حرکاتی که از عضلات بزرگ استفاده می کند، مهارت بیشتری را نشان می دهد. او در حرکاتش نسبتاً سریع است و در اجرای حرکات میان دست ها و چشم هایش همآهنگی وجود دارد.

      رشد کودک در سنین هشت تا ده سالگی کندتر است و به طور متوسط در هر سال چهار تا شش سانتیمتر بر طول قد او افزوده می شود. عضلات کوچک در این سنین به تدریج رشد کرده  و به علت قدرت کنترل کودک بر روی آن ها حرکات او دارای ریتم بیشتری می شود و به تدریج حرکات دست ها و پاها و اعضای بدن او همآهنگ تر و موزون تر می گردند. کودک در این سن از طرفی با انجام بازی به سرعت خسته می شود و از طرف دیگر اختلالاتی در تغذیه او به وجود می آید.

      در سنین ده تا دوازده سالگی کودکان سرعت رشد خود را حفظ کرده و تغییرات زیادی در حالات فیزیکی آن ها ظاهر می شود. سرعت رشد دختران در این سنین بیش از پسران بوده و غالباً از پسران سریع تر و چابک تر هستند. مهارت های آموخته شده در بازی های گذشته در این سنین با یکدیگر تلفیق شده و به صورت بازی های پیچیده تر و مشکل تر در می آید. از خصوصیات دیگر این دوره، بزرگ تر شدنِ اندازه و حجم قلب اطفال است.

      به طور کلی می توان گفت: کودکان روزانه به مقداری نیروی عضلانی احتیاج دارند تا پیوسته بتوانند صحیح راه رفته و بدن خود را در حرکات مختلف کنترل کنند. علاوه براین تحصیل نیروی لازم بایستی آن ها را قادر سازد تا کارهای روزانه خود را به سهولت و با مصرف حداقل انرژی لازم انجام دهند.

      این نیروی عضلانی لازم از طریق شرکت در فعالیت های ورزشی و بدنی به وجود می آید. قدرت و نرمش و انعطاف بدنی، کودکان را برای تحرک بیشتری آماده می سازد و همآهنگی بیشتری به حرکت آن ها می بخشد. احتیاجات بدنی کودکان برای دفع مازاد انرژی آن ها بایستی به وسیله حرکت و شرکت دادن آن ها در بازی ها و برنامه های ورزشی مناسب برطرف شود. بازی ها، حرکات نمایشی، حرکات مقاومتی و تحرک به همان اندازه برای کودکان مهم است، که کار و حرفه برای بزرگسالان. این گونه فعالیت ها برای آن ها فوق العاده با ارزش بوده و مورد توجه است. همین  بازی ها و فعالیت هاست، که زندگی گودگانه آن ها را شکل می دهد و به آن ها فرصت می دهد تا به قابلیت های بدنی و فکری خود واقف شده و به خصوصیات و روحیات اخلاقی اطرافیان و هم بازی ها پی ببرند(نمازی زاده، مهدی، 1367، ص 49).

      اگر چه بازی به صورت یک کل روی رشد و توسعه نظام های ارگانیکی بدن اثر می گذارد؛ اما لازم است اثر آن بر روی قسمت های مختلف نظام ارگانیکی بدن دقیق تر توضیح داده شود:

1- تأثیر بازی بر روی رشد عضلات بزرگ:

      یکی از مشخصات بازی، حرکت و فعالیت است. این فعالیت ها، خود، به دو قسمت ذهنی و جسمی تقسیم می شوند. در این قسمت، فعالیت جسمی به طور مختصر بررسی می شود.

      مقدار تغذیه عضلات بدن نسبتی مستقیم با میزان فعالیت آن ها دارد، یعنی هرگاه عضله ای در شرایط یکسان بیولوژیکی از عضله دیگر بیشتر فعالیت کند، عضله فعال تغذیه بیشتری خواهد داشت. فعالیت عضلات باعث می شود تا سلول های عضلانی حجیم ترو بزرگ تر شوند، که این حالت را هایپرتروفی(Hypertrophy) می نامند. از طرف دیگر هرگاه سلول های عضلانی فعالیتی نداشته باشند، به تدریج کوچک تر و ضعیف تر می شوند، که در این صورت آن را آتروفی (Atrophy) می نامند.

2- تأثیر بازی روی رشد اعصاب:

      در هرگونه حرکت و فعالیتی تجربه ای نهفته است و این تجربه باعث می شود تا با کسب لذت، آن را تداوم بخشیم و یا در برخورد با تنبیه از تکرار آن تجربه اجتناب ورزیم. به هر حال هردوی این تجارب چه مثبت و چه منفی به وسیله دستگاه عصبی هدایت می شوند و پاسخ های به دست آمده نیز توسط همین دستگاه به دنیای خارج اعلام می شوند. در تحقیقات انجام گرفته، بیولوژیست ها به این نتیجه رسیده اند، که رشد دستگاه عصبی حیوانات فعال بیش از رشد دستگاه عصبی حیوانات کم تحرک و ساکن است و یکی از دلایل این امر را ارتباط میان رشد عضلات با توسعه دستگاه اعصاب می دانند.

3- تأثیر بازی روی دستگاه گردش خون:

      یکی از وظایف دستگاه گردش خون در بدن رساندن مواد لازم به سایر دستگاه های بدن و دریافت مواد زاید برای خارج ساختن از دستگاه مربوطه است. دراین رابطه، سرعت گردش خون در بدن با میزان فعالیت هریک از دستگاه های حیاتی بدن ارتباط دارد، به طور مثال در هنگام صرف غذا دستگاه گوارشی انسان به علت فعال شدن نیاز به مقدار بیشتری از خون دارد و از آن جا که مقدار خون ثابت است، لذا سرعت گردش آن افزایش می یابد. در فعالیت های جسمی شدیدتر نیز دستگاه تنفسی انسان نیاز بیشتری به اکسیژن پیدا می کند و این اکسیژن نیز باید توسط گردش خون در بدن تهیه شودو لذا سرعت گردش خون افزایش می یابد.

      عامل اصلی در این میان، قلب انسان است، که سرعت گردش خون در بدن را تنظیم می کند. این امر با افزایش و یا کاهش مقدار معمولی ضربان قلب انجام می گیرد. به طور کلی هر گاه سرعت ضربان قلب در حد معمولی خود قرار گیرد، سلامت انسان بیشتر تأمین می شود، لذا فعالیت های جسمی منظم باعث می شود با کاهش ضربان قلب در هنگام فعالیت های شدیدتر از حد معمول، قدرت ضربان برای افزایش مقدار خون بدست آمده در هر ضربه افزایش یابد. به دلیل این تغییر در نظام فعالیت است، که در بسیاری از موارد شاهد هستیم سرعت ضربان قلب بچه ها و کودکان فعال کمتر از سرعت ضربان قلب کودکان ساکت و گوشه گیر است.

4- تأثیر بازی روی دستگاه تنفس:

      تعادل میان اعمال تنفسی انسان به میزان دریافت اکسیژن و دفع اکسید دو کربن بستگی دارد. در هنگام فعالیت های جسمی، بدن احتیاج بیشتری به اکسیژن دارد و این اکسیژن با سرعت افزایش و یا مقدار خارج شدن خون در هر ضربه از قلب جبران می گردد. اما مصرف اکسیژن بیشتر باعث تولید اکسید دو کربن بیشتری نیز می شود. این امر در افراد غیرفعال باعث حالتی می شود، که به آن آپینا یعنی قطع عمل تنفس در مدت زمانی کوتاه می گویند.

      خوشبختانه دستگاه تنفسی انسان به زودی با این پدیده خو می گیرد و این خو گرفتن نفس دوم خوانده می شود. نفس دوم عبارت از همآهنگی دوباره میان جذب اکسیژن و دفع گازکربنیک است، که خود باعث تعادل کار دستگاه تنفسی است.فعالیت های منظم موزون بازی باعث می شود تا حجم دستگاه تنفسی کودکان افزایش یابد و لذا کودکان سریع تر موفق به ایجاد تعادل در دستگاه تنفسی شده و خیلی سریع نفس دوم را کسب می کنند.

5- تأثیر بازی در پرورش حواس:

      مجموعه فعالیت های ذهنی و جسمی موجود در بازی باعث می شود تا حواس کودک به صورت فعال تری به کار گرفته شده و در نتیجه قدرت بیشتری کسب کند. تعریفی از بیان می داشت: بازی باعث نزدیک تر شدنِ انسان به محیط طبیعی زندگی خود می شود. حیوانات به علت نزدیکی به موقعیت طبیعی زندگی از قدرت حواس خود به نحو مطلوب تری در مقایسه با انسان استفاده می کنند. قانون بقای نسل به آن ها آموخته است، که چگونه چشمانی دوربین، شامه ای تیز، گوش هایی حساس، قدرت چشایی نیرومند، و لامسه ای لطیف داشته باشند. متأسفانه زندگی شهرنشینی انسان باعث شده تا مقدار استفاده از این حواس کاهش یابد، زیرا ضرورت استفاده از آن در جامعه صنعتی به سرعت کاهش یافته و قدرت طبیعی آن ها نیز هم زمان کاهش یافته است. منکر این نیز نیستیم، که مقداری از این کاهش به علت فشار فوق العاده ای است، که در این عصر بر حواس انسان وارد شده و لذا حساسیت حواس انسان را کاهش داده است. به طور مثال، تأثیر تابلوهای نئون و چراغ های قوی بر روی چشم، ازدیاد بوی گازهای موجود در محیط زندگی بر روی حس شامه و افزایش ناباورانه سروصداها را بر گوش به خاطر آورید.

      مطالب بالا اهمیت استفاده از بازی را برای افزایش و یا حداقل ثبات حواس کودکان روشن     می سازد. بسیاری از بازی های کودکان به این دلیل طرح ریزی شده تا بتوان ضمن نزدیک کردنِ کودک به طبیعت، حواس او نیز تقویت شود. از میان این بازی ها می توان بازی با چشمان بسته را ذکر کرد، که در آن ضمن بستنِ چشم کودک در محیطی امن از او می خواهند با شنیدنِ صدای سایر افراد هم بازی، نسبت به گرفتنِ آن ها اقدام کند. این بازی می تواند قدرت شنوایی و جهت یابی کودک را تقویت کند، با بستنِ چشم کودک می توان از او خواست با بوئیدنِ میوه ها نام آن ها را بگوید، این بازی حس شامه کودک را تقویت می کند.

      پیشرفت صنعت نقشی دوگانه در قدرت حواس ما برجاگذاشته است. از طرفی چنان که در بالا ذکر شد، صنعت با گسستگی از طبیعت استفاده از حواس را محدود کرده و متقابلاً استفاده از صنعت، خود، باعث محدودیت قدرت حواس شده است و از طرفی دیگر استفاده از صنعت قدرت حواس را به بی نهایت رسانده است. زیرا: پیشرفت علوم و تکنولوژی بخصوص وسایل ارتباط جمعی در این چند دهده ی اخیر باعث شده تا تمام مرزهای جغرافیایی و حصارهای ایدئولوژیکی حاکم بر آن شکسته شده و هر فرد در هر لحظه از زندگی خود در همه جا حضور داشته و به فوریت یا با تأخیر به آن چه می خواهد، آگاهی یابد. در حقیقت امروزه موشک، هواپیما، ماشین، قطارهای سریع السیر و سایروسایل حمل و نقل نقش پاهای انسان گذشته را بازی می کنند. رادیو، بی سیم، تلفن و تلکس قدرت فیزیکی شنوایی مارا به فراسوی محدودیت فیزیکی درک اصوات در رابطه با بعد زمان و بعد مسافت رهبری می کنند، لذا گوش انسان امروزی پرقدرت تر از گوش پیشینیان او است، که فقط قادر به شنیدنِ صدا از فاصله ای محدود و زمانی محدود بودند. جادوی سینما و تلویزیون قدرت دید چشم انسان امروزی را به نحو خارق العاده ای افزایش داده است و جام جم افسانه ای، امروز بازیچه ای بیش نیست، که هر طفل نوپایی توان آن را دارد، با فشاردادنِ کلیدی(کلید تلویزیون) آن را به فوریت برای خود حاضر کند. و دست های انسان امروزی آن چنان کشیده شده است، که می تواند فاصله سال های نوری را در هم شکند و از کره خاکی دکمه هدایت سفاین فضایی را در کره ماه و مریخ فشارداده و هر آن چه که دلش می خواهد انجام دهد. حافظه و سرعت عمل این موجود خاکی به جایی رسیده است، که می تواند هر آن چه در سالیان دور وجود داشته در هر زمان با فشردن دکمه ضبط صوت یا کلید رایانه به خاطر آورد و اعمال ریاضی پیچیده ای را که سالیان دراز باید برای حصول نتیجه انجام می داد، در زمانی چون برق به پایان رساند و خلاصه انسان امروزی برتر و بالاتر از آن موجودی شده، که در تصورات پیشینیان می گنجیده است(مهجور، سیامک رضا، 1363، ص 6-5).

      اگر چه بازی باعث تقویت حواس می گردد و مانیز تأکید خاصی بر ضرورت استفاده از بازی برای تقویت حواس داریم. چنان که در جای دیگر نیز مطرح کرده ایم(چگونه کودکانی سرآمد داشته باشیم) یکی از مهم ترین وظایف مهد کودک ها و کودکستان ها فراهم آوردنِ محیطی مطلوب با حداکثر امکانات تحریکی محیطی برای به فعالیت واداشتنِ کودک به استفاده از حواس و ترغیب حس کنجکاوی او است. اما این مسأله نباید باعث غفلت از آسیب پذیری حواس و جسم کودک در مقابل فشارهای بیش از حد محیطی گردد. به طور مثال، چشم کودک یکی از اعضای آسیب پذیر او در مقابل آموزش پیش از موقع است. زیرا ساختمان چشم کودک طوری است، که در سنین پایین نه توان دید صحنه های دور را دارد و نه توان خیره شدن به صفحه کتاب و یا کاغذ از فاصله ای نزدیک را. از نظر شنوایی نیز کودک از سن هفت سالگی و به تدریج توان گوش کردن به گفتارهای طویل را به دست می آورد، دستگاه گردش خون نیز یکی دیگر از قسمت های آسیب پذیر است، که با نشستنِ کودک در پشت میز و صندلی دچار خسران می شود، زیرا در سن شش سالگی رشد دستگاه گردش خون کامل نیست و در هنگام نشستنِ کودک بر روی صندلی با دشواری زیاد می تواند خون را به پاها و اعضای دیگر بدنِ کودک، که کاملاً بی حرکت مانده اند، برساند. بگذریم که چنین نشستی بر پشت میز بر ستون فقرات نیز زیانی جبران ناپذیر دارد، زیرا حتی در سن هفت سالگی نیز ستون فقرات 60% از کودکان هنوز کاملاً محکم نشده است و نشستن پشت میز و روی صندلی به مدت طولانی باعث خمیدگی ستون فقرات و اختلالاتی در استخوان بندی شانه و گردن کودکان می شود.